Dokarmianie ptaków zimą

Kiedy dokarmiać ptaki

W Polsce zimowe dokarmianie ptaków jest jedną z najczęściej praktykowanych form kontaktu człowieka z przyrodą.

Wiosną, latem i jesienią, a także podczas łagodnych zim, ptaki doskonale radzą sobie z pozyskiwaniem naturalnego pokarmu — ich dieta jest wówczas różnorodna i dostosowana do sezonowych potrzeb organizmu. Dokarmianie ptaków w strefie klimatu umiarkowanego staje się zasadne dopiero wtedy, gdy dostęp do naturalnych zasobów pokarmowych jest utrudniony, przede wszystkim w okresach długotrwałych mrozów oraz zalegania pokrywy śnieżnej. Wraz z nadejściem zimy zapotrzebowanie energetyczne ptaków istotnie wzrasta, ponieważ utrzymanie stałej temperatury ciała w tym okresie to duży wydatek energetyczny. Dodatkowe źródło pokarmu może wspierać utrzymanie odpowiedniej kondycji ptaków w okresie zimowym, co może przekładać się na wyższy sukces lęgowy w kolejnym sezonie.

Istotnym elementem prawidłowo prowadzonego dokarmiania zimowego jest jego ciągłość. Ptaki stosunkowo szybko uczą się lokalizacji stałych źródeł pokarmu i włączają je do codziennych strategii żerowania. Nagłe przerwanie dokarmiania w okresie występowania niekorzystnych warunków atmosferycznych może prowadzić do zwiększonego ryzyka śmiertelności z powodu wychłodzenia, ponieważ ptaki zmuszone są do intensywnego poszukiwania nowych zasobów pokarmowych przy znacznym ograniczeniu dostępności źródeł energii. Z tego względu dokarmianie, jeżeli zostało rozpoczęte, powinno być utrzymywane nieprzerwanie przez cały okres zimowy.

Zakończenie dokarmiania jest zasadne dopiero wówczas, gdy warunki środowiskowe ulegną trwałej poprawie, umożliwiając ptakom efektywne żerowanie w środowisku. Najczęściej następuje to wczesną wiosną, kiedy temperatury pozostają dodatnie również w nocy, pokrywa śnieżna ustępuje, a dostępność pokarmu w postaci owadów, pąków, nasion wzrasta.

Czym dokarmiać ptaki zimą

Zimą najważniejsze jest dostarczanie pokarmów wysokoenergetycznych. W praktyce najlepiej sprawdzają się nasiona oleiste, takie jak słonecznik, mieszanki zbóż np. prosa i owsa, a także tłuszcz zwierzęcy np. w postaci niesolonej słoniny (tylko w czasie mrozów, ponieważ w dodatnich temperaturach tłuszcze mogą jełczeć). Ptaki chętnie korzystają również z niesolonych orzechów oraz z owoców, takich jak jabłka, gruszki, jarzębina czy owoce suszone. Na rynku dostępne są także specjalistyczne zimowe mieszanki nasion, bloki i kule tłuszczowe oraz masła orzechowe przeznaczone dla ptaków dzikich – do nabycia w sklepach zoologicznych lub sklepach internetowych. Dokarmiać można stosując gotowe produkty, jak i pokarmy przygotowane samodzielnie. Domowe kule tłuszczowe, przygotowane na bazie łoju lub smalcu bez soli oraz z dodatkiem nasion i drobno posiekanych orzechów, są bezpieczną i wartościową formą pokarmu zimowego.

Jednocześnie należy unikać podawania ptakom pieczywa, zarówno świeżego, jak i suchego, które jest ubogie pod kątem wartości odżywczych, pęcznieje w przewodzie pokarmowym, powodując jedynie pozorne uczucie sytości. W karmniku zaś łatwo pleśnieje. Niewskazane są produkty solone, przyprawione, smażone oraz ogólnie przetworzone – w tym resztki kuchenne, które mogą działać szkodliwie na stan zdrowia ptaków.

W okresie zimowym warto pamiętać również o zapewnieniu ptakom dostępu do świeżej wody. Płytkie poidło z regularnie uzupełnianą, niezamarzniętą wodą może stanowić dla wielu gatunków istotne wsparcie, zwłaszcza w czasie bezśnieżnej i mroźnej zimy.

Karmnik i jego umiejscowienie

Istotną rolę odgrywa odpowiednie umiejscowienie karmnika. Powinien on stać lub wisieć na wysokości uniemożliwiającej podejście drapieżników, zwłaszcza kotów, w miejscu widocznym i osłoniętym. Powinien być skonstruowany w taki sposób, aby chronić pokarm przed opadami atmosferycznymi. Zaleca się unikanie montowania karmników bezpośrednio przy dużych przeszkleniach, aby ograniczyć ryzyko kolizji ptaków z szybami. Dobre praktyki obejmują również właściwą higienę – usuwanie resztek, odchodów i spleśniałego pokarmu oraz dezynfekcję karmnika. Badania naukowe wskazują, że wysokie zagęszczenie ptaków przy karmniku zwiększa ryzyko przenoszenia patogenów, dlatego utrzymywanie czystości ma kluczowe znaczenie dla zdrowia odwiedzających go ptaków.

Preferencje pokarmowe

Preferencje pokarmowe różnych gatunków ptaków wynikają m.in. z budowy ich dziobów, które są przystosowane do pozyskiwania określonych typów pokarmu. Sikory (Paridae), zarówno bogatka (Parus major), jak i modraszka (Cyanistes caeruleus), najchętniej pobierają nasiona oleiste, przede wszystkim słonecznik, a także słoninę, niesolone orzechy oraz łój wymieszany z nasionami. Podobnie kowalik (Sitta europaea). Przedstawiciele rodziny łuszczakowatych (Fringillidae), takie jak dzwoniec (Chloris chloris), czyż (Spinus spinus) i gil (Pyrrhula pyrrhula), preferują nasiona oleiste oraz mieszanki ziaren. Wróbel domowy (Passer domesticus) i mazurek (Passer montanus) wykazują większe zainteresowanie ziarnami zbóż, takimi jak proso czy owies, choć równie chętnie jedzą słonecznik. Z kolei gatunki, takie jak kos (Turdus merula), kwiczoł (Turdus pilaris) czy jemiołuszka (Bombycilla garrulus), które zimą znaczną część diety opierają na owocach, chętnie spożywają jabłka, jarzębinę i inne owoce miękkie.

Dokarmianie ptaków w miastach i terenach wiejskich

Dokarmianie ptaków różni się między środowiskiem miejskim a wiejskim. Badania wskazują, że w miastach karmników jest najwięcej, a ptaki korzystają z nich bardzo intensywnie. W środowisku zurbanizowanym dokarmianie obejmuje nie tylko drobne gatunki zasiedlające ogrody, parki i zadrzewienia osiedlowe, lecz również ptaki wodne występujące na miejskich zbiornikach wodnych, takie jak kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos), łabędź niemy (Cygnus olor) i mewy (Larinae), a także ptaki krukowate (Corvidae) i gołębie miejskie (Columba livia forma urbana). Zjawiskiem często towarzyszącym dokarmianiu miejskich ptaków jest dokarmianie nieintencjonalne, wynikające z dostępności resztek żywności i odpadków, które stanowią łatwo dostępne, choć niskiej jakości źródło pokarmu, zwłaszcza dla gołębi i krukowatych. Na terenach wiejskich skala dokarmiania i korzystania z karmników przez ptaki jest na ogół mniejsza. Wynika to m.in. z wyższej dostępności naturalnego pokarmu w krajobrazie rolniczym, w tym resztek pożniwnych, czy nasion dzikich roślin. Karmniki odwiedzają zarówno gatunki związane z zabudową i otoczeniem domostw, jak i gatunki typowe dla terenów otwartych np. trznadel (Emberiza citrinella). W pobliżu zadrzewień i niewielkich kompleksów leśnych do karmników mogą zaglądać także gatunki leśne.

W polskich warunkach klimatycznych najbardziej uzasadnione pozostaje dokarmianie sezonowe, prowadzone w surowym okresie zimowym. Nie oznacza to jednak, że poza zimą rola człowieka w zapewnianiu ptakom zasobów pokarmowych zanika. Coraz większym uznaniem i popularnością cieszą się ogrody przydomowe, które odpowiednio zaprojektowane i zarządzane mogą stanowić istotne źródło naturalnego pokarmu przez cały rok. Ogrody naturalistyczne sprzyjają wysokiej bioróżnorodności, tworząc warunki korzystne dla ptaków, zwłaszcza poprzez dostępność bezkręgowców w sezonie lęgowym oraz nasion i owoców jesienią i zimą. Zasoby takie tworzą przede wszystkim rodzime gatunki drzew i krzewów, m.in. jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), głóg (Crataegus monogyna), dereń świdwa (Cornus sanguinea), dzika róża (Rosa canina) czy kalina koralowa (Viburnum opulus), których owoce utrzymują się na roślinach w okresie jesienno-zimowym. Istotną rolę mogą pełnić również rośliny dostarczające nasion późnym latem, jesienią i zimą, takie jak jeżówka (Echinacea), rudbekia (Rudbeckia), czy liczne gatunki traw kępkowych, które pozostawione bez przycinania stanowią zimowe źródło pokarmu dla niektórych gatunków ziarnojadów. W tym ujęciu dokarmianie zimowe można traktować jako element szerszej strategii wspierania awifauny, w której kluczową rolę odgrywa tworzenie przyjaznych ptakom przestrzeni ogrodowych.

dr inż. Arkadiusz Matuszewski (Przejdź do profilu naukowca w Bazie Wiedzy SGGW)
Katedra Biologii Środowiska Zwierząt
Instytut Nauk o Zwierzętach SGGW

Literatura:

Robb, G. N., McDonald, R. A., Chamberlain, D. E., & Bearhop, S. (2008).
Winter feeding of birds increases productivity in the subsequent breeding season.
Biology Letters, 4(3), 220–223.

Tryjanowski, P., Skórka, P., Sparks, T. H., Biaduń, W., Brauze, T., Hetmański, T., Martyka, R., Indykiewicz, P., Myczko, Ł., Kunysz, P., Kawa, P., Czyż, S., Polakowski, M., Tobółka, M., Kłys, G., Wuczyński, A., & Wysocki, D. (2015). Urban and rural habitats differ in number and type of bird feeders and in bird species consuming supplementary food. Environmental Science and Pollution Research, 22, 15097–15103.

Wilcoxen, T. E., Horn, D. J., Hogan, B. M., Hubble, C. N., Huber, S. J., Flamm, J., Knott, M., Lundstrom, L., Salik, F., Wassenhove, S. J., & Wrobel, E. R. (2015). Effects of bird-feeding activities on the health of wild birds. Conservation Physiology, 3(1), cov058.